آموزش مجازی در دانشگاه‌ها؛ اقدامی عقلانی با بهره‌وری بالا + فیلم

کووید19 که همه‌گیر شد نیاز به آموزش در فضای مجازی جدی شد. گرچه قبل از اینها هم اینگونه آموزش در دستور کار وزارت علوم قرار داشت ولی نیاز به آن مانند دوران کرونا حس نشده بود. مدارس و دانشگاه‌ها برای عقب نماندن دانش‌‌آموزان و دانشجویان‌شان راه دیگری غیر از روی آوردن به آموزش از طریق فضای مجازی نداشتند و اینگونه بود که بازار پلتفرم‌های آموزشی داغ شد.

 

عزیز نجف‌پور آقابیگلو؛ دبیر شورای فضای مجازی دانشگاه آزاد اسلامی و رئیس واحد الکترونیکی این دانشگاه، در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، به تشریح مزایای آموزش الکترونیکی، برنامه‌های دانشگاه آزاد برای توسعه این شیوه آموزشی و همچنین مشکلات و آفاتی پرداخت که ممکن است این نوع از آموزش در پی داشته باشد.

بخش اول این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید؛

 

معتقدم باید برای آموزش مجازی در ایران، باید دو دوره اصلی قائل باشیم چون می‌‌توان نقطه عطفی را در میانه این دو دوره مشاهده کرد. یکی دوران قبل از کروناست که آموزش مجازی در ایران اندک اندک توسعه پیدا کرد تا اینکه به دوران کرونا رسیدیم که تمام فرآیندهای آموزشی در کشور بر روی بستر فضای مجازی ادامه پیدا کرد. لازم به ذکر است که وقتی از ابتدا، کلمه مجازی را به درستی ترجمه نکردیم و وقتی از مجازی سخن می‌‌گوئیم، امری مجازی که در عرفان و در مقابل امر حقیقی وجود دارد به ذهن تبادر می‌کند پس همین امر باعث وجود سوءبرداشت‌هایی از آموزش مجازی شده است اما باید در نظر داشته باشیم که وقتی از آموزش مجازی سخن می‌گوئیم منظور ما مواردی همانند دانشگاه آنلاین است و به معنای امری در مقابل واقعیت و حقیقت نیست که بتوان بر تفاوت‌های جدی آن با آموزش حضوری اشکال گرفت.

 

واقعیت امر این است که در دوران کرونا، با متوقف شدن غالب فرآیندهای فیزیکی در عرصه‌های مختلف اجتماعی در جامعه ایرانی به تبع جامعه جهانی، شاهد یک حرکت جدی به سمت فضاهای مجازی بودیم و حوزه آموزش یا دانشگاه هم از این فرآیند بی‌نصیب نماند و شاید یکی از بزرگترین بهره‌برداران از فضای مجازی در دوران کرونا نهادهای دانشگاه و مدرسه بودند و ما شاهد استفاده فزاینده و حداکثری یا به بیان بهتر استفاده مطلق دانشگاه و مدرسه از فضای مجازی در این دوران بودیم.

در این دوران، انقلابی در کیفیت زیرساخت‌ها، دسترسی‌ها و همچنین مهارت‌ استاد، مدیر دانشگاه، دانشجو، دانش‌آموز و مدرسه رخ داد. در دو سال و اندی که کرونا وجود داشت علی‌رغم عدم آمادگی‌های جدی که در عرصه‌های مختلف از جمله زیرساختی تا سامانه‌ها و مهارت‌های کاربری، اما توانستیم جلوی تعطیلی یا افت جدی فرآیند آموزش، پژوهش و علم‌ورزی در کشور را بگیریم. در دانشگاه آزاد اسلامی هم شاهد این اتفاق بودیم اما امروزه قویاً می‌گویم که دانشگاه آزاد اسلامی که یکی از دانشگاه‌های برتر در زمینه هوشمندسازی آموزش است کمتر در این عرصه آسیب دید و کمتر آزمون و خطا کرد.

 

علت آن به تجربه بسیار خوبی برمی‌گشت که در واحد الکترونیکی دانشگاه آزاد اسلامی وجود داشت که از سال 1384 تأسیس شد و سامانه‌های بسیار خوبی هم در این زمینه وجود داشت لذا دانشگاه آزاد توانست با بهره‌مندی از این زیرساخت‌ها، همه فرآیند آموزش مجازی دانشگاه را مدیریت کند لذا یک میلیون و اندی دانشجوی دانشگاه آزاد از این سامانه استفاده کردند و واحد الکترونیکی در این عرصه به خوبی عمل کرد و به نوعی اجازه نداد کیفیت آموزش خدشه‌دارد شود.

البته در عرصه آموزش مجازی دارای اشکالات و ایراداتی هم هستیم و منکر آن نیستیم اما توفیقات بسیار خوبی هم داریم. معتقدم اگر الان آموزش مجازی در جامعه ایرانی توسط افراد حرفه‌ای‌ و کادری انجام شود که دانش کافی داشته باشند در نهایت این نوع آموزش از کیفیت بالایی برخوردار خواهد بود و در خدمت بهره‌وری جامعه قرار می‌گیرد. برای مثال شخصی قرار است چهار سال در یک دانشگاه به صورت حضوری درس بخواند، در این چهار سال، اغلب فعالیت‌های اجتماعی وی از جمله اشتغال او تحت الشعاع حضور وی در دانشگاه قرار می‌گیرد و در مقطع ارشد هم چنین وضعیتی خواهد داشت و عمده وقت او صرف رفت و آمد به دانشگاه می‌شود لذا آموزش مجازی یا دانشگاه آنلاین و برخط، می‌تواند در شرایط امروز جامعه ایرانی، بسیاری از این مشکلات را برطرف کند.

 

همچنین اگر حداقل‌های لازم برای استاد، دانشجو و کادر مدیریتی نظام آموزشی فراهم شده باشد در این‌صورت اگر دانشجو، چهار سال دوران کارشناسی را به شکل آنلاین درس بخواند هم از اشتغالش محروم نمی‌شود و هم اینکه کیفیت بالای آموزش و پژوهش برای وی تأمین می‌شود. بنده اسم این روش را عقلانیت آموزشی می‌گذارم که منجر به بیشترین بهره‌وری می‌شود چراکه عقلانیت به معنای استفاده بهینه از امکانات برای رسیدن به اهداف است. وقتی من با آموزش برخط می‌توانم کیفیت آموزشی لازم را در اختیار داشته باشم و هزینه‌هایم به شدت کاهش پیدا کرده و اشتغالم را هم حفظ کرده‌ام قطعا کاری عقلانی و با بهره‌وری بالا انجام داده‌ام.

 

تسهیل و توسعه آموزش الکترونیکی در چند لایه انجام می‌شود. ما نسل اول استفاده از سامانه‌های مجازی در عرصه آموزش را در قالب Elearning شاهد بودیم که در این شکل ابتدایی، کامپیوتر، رابط بین استاد و شاگرد است و انگار این دو توسط یک سیم به هم وصل می‌شوند که به مرور از آن عبور کرده و سعی کردیم کیفیت آموزش الکترونیکی را در همه کشور افزایش دهیم. واقعیت این است که فضای مجازی به ما امکانات و ابزارهایی می‌دهد که می‌تواند در باکیفیت‌تر کردن و اختصاصی‌سازی و امکان بازخوردگیری آموزش به ما کمک کند.

 

مشخصاً در واحد خودمان یعنی واحد الکترونیکی دانشگاه آزاد اسلامی سعی می‌کنیم به نوعی فضای کلاس‌ها و جلسات علمی را تعاملی‌تر کنیم و فناوری اطلاعات چنین امکانی را برای ما فراهم می‌کند. در این شرایط فقط یک نفر با میکروفون صحبت نمی‌کند و دیگری هم شنونده نیست بلکه با استفاده از ابزارهایی می‌توان این جلسات کلاسی را فعال‌تر کرد و در این صورت میزان مشارکت همه اعضای کلاس اعم از استاد و دانشجو بیشتر می‌شود. اقدام دیگر ما فراهم کردن امکان ضبط کلاس و بازگشت مجدد به محتوای کلاس و همچنین تولید محتواهای آفلاینی است که بتواند به عنوان کمک‌ آموزشی در اختیار دانشجو قرار گیرد. تهیه محتواهای خاص علمی و آموزشی که مورد نیاز دانشجو است از دیگر اقداماتی است که در دستور کار ما قرار دارد و از این طریق سعی می‌کنیم آموزش‌هایمان را ارتقا داده و نیاز دانشجو را به شکل بهتر و کیفی‌تر تأمین کنیم.

 

دانشگاه آزاد اسلامی در دوره مدیریت اخیر خود چند ابتکار بسیار مهم به خرج داده است و شاید این دانشگاه، یکی از پیشروترین مجموعه‌ها و نهادها در عرصه هوشمندسازی است. اینکه ما بتوانیم امکان و فرصت‌های فناوری اطلاعات را در خدمت توسعه فرآیند آموزش و پژوهش و فناوری و فرآیندهای دانشجویی و فرهنگی قرار دهیم اقدامی مبارک است که در دانشگاه آزاد اسلامی رخ داده است. ما در نسل اول فناوری اطلاعات در کشور، نگاه اتوماسیونی داشتیم. نگاه یا پارادایم دوم، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای بازتعریف نقطه به نقطه خدمات و فرآیندهایی است که در فضای فیزیکی موجود بوده است. برای مثال، کاری که دیروز به صورت فیزیکی انجام می‌شده از فردا با همان الگوریتم ولی به شکل الکترونیکی انجام می‌شود.

 

پاردایم سوم در استفاده از فناوری اطلاعات، به دیجیتالیزه کردن برمی‌گردد. منظور از دیجیتالیزه کردن فرآیندی است که لزوماً فرآیندهای فیزیکی را به شکل نقطه به نقطه به مجازی تبدیل نمی‌کنیم بلکه اهدافی که در فرآیندهای فیزیکی دنبال می‌کردیم را با استفاده از خصوصیاتی که فناوری اطلاعاتی و ارتباطی دارند تأمین می‌کنیم. در این شرایط لزوما نیازی به ساختاری که در فضای فیزیکی داشتیم نداریم بلکه ممکن است ساختار به شدت کوچک‌تر و کیفی‌تر شود و همچنین امکانات زیادی برای مدیریت آموزش و دانشگاه در اختیار ما قرار دهد.

 

دانشگاه آزاد اسلامی که در دوران قبلی به نوعی همانند جزایر نسبتاً پراکنده‌ای بوده است با استفاده از سامانه‌های مجازی که در دانشگاه به راه افتاد به میزان زیادی به سمت همگرا شدن و یکپارچه‌تر شدن سوق پیدا کرده است. ما در عرصه آموزش در دانشگاه آزاد مشاهده می‌کنیم که در آنِ واحد، چند نفر انتخاب واحد کرده و در کدام یک از واحدهای ما و در کدام استان، میزان رضایت بیشتر است و چه اشکالاتی از لحاظ آموزشی وجود دارد. به موازات این موارد می‌توانیم گزارشاتی از موضوعاتی که توسط دانشجویان به عنوان پایان‌نامه برداشته‌‌اند را در اختیار داشته باشیم و در نتیجه سیاستگذاری و مدیریت بهینه‌تری در اختیار خواهیم داشت. 

 

در حوزه مسائل صنفی، دانشجویی و فرهنگی نیز به اشراف خوبی می‌رسیم و در جریان قرار می‌‌گیریم که چه اتفاقاتی در دانشگاه از منظر علمی، آموزشی و فرهنگی می‌افتد و به چه شکلی باید آنها را مدیریت کنیم. طبیعتا سوق یافتن دانشگاه آزاد اسلامی به سمت دانشگاه سایبری – فیزیکی و در گام بعدی سوق یافتن به سمت دانشگاه هوشمند با کمک هوش مصنوعی که در تحلیل روندها به ما کمک می‌کند، از جمله گام‌های مهمی هستند که برداشته شده است. 

 

شورای فضای مجازی دانشگاه آزاد اسلامی هم که با تدبیر رئیس دانشگاه ایجاد شد قرار بوده این مأموریت مجازی‌سازی دانشگاه به معنایی که عرض کردم را سیاستگذاری و راهبری کند. البته دانشگاه آزاد به عنوان یک شبکه بزرگِ شهرپایه، ظرفیت‌های بزرگ علمی و فناورانه دارد و علی‌ الاصول در خدمت قرار دادن این ظرفیت برای مسائل اولویت‌دار جمهوری اسلامی ایران از دیگر وظایفی است که برای این شورا تعیین شده است.

 

اینکه سرعت اینترنت تند و کند شده و گاهی سامانه‌های موجود در کشور دچار مشکل می‌شوند به شبکه ملی اطلاعات برمی‌گردد لذا مسئولان امر باید با سرعت بالایی این مسئله را حل کنند چون وقتی قرار است در داخل کشور از طریق یک پیامرسان، پیامی را برای شخص دیگری ارسال کرده یا کلاسی را برگزار کنیم و این اقدام تابع اینترنت جهانی باشد اقدامی اشتباه است که باید برطرف شود چراکه اگر در شبکه ملی اطلاعات کم کاری‌هایی در این عرصه صورت گیرد دانشگاه و مدرسه و مردم دچار زیان می‌شوند.

 

 امیدواریم به زودی این مشکل حل شود و از سوی دیگر اگر قرار است یک پیام برای کسی بفرستیم لازم نباشد این پیام به آمریکا رفته و دوباره برگردد و اگر در این میان سرعت اینترنت دچار اختلال شد در نتیجه پیامرسانی ما هم دچار مشکل شود ولی اگر ما به صورت مستقیم با هم تعامل داشته باشیم این مشکل هم حل خواهد شد. اما بیشتر از اهمیت سرعت اینترنت، کیفیت سامانه‌ها و نرم‌افزارهای کشور، محل چالش بوده است مخصوصا وقتی قرار است تعداد کاربران سامانه‌ها و میزان همزمانی فعالیت آنها افزایش پیدا کند این مشکل مضاعف می‌شود.

 

مسئله دیگر به دانش و مهارت استاد و دانشجو  در استفاده از سامانه‌های آموزش مجازی برای تکمیل فرآیند یادگیری و یاددهی مربوط است. این هم نیاز به آموزش‌هایی دارد که اگر به شکل درستی انجام نشود فرآیند یاددهی و یادگیری دچار اختلال خواهد شد. اما با تأمین سامانه‌های کیفی و همچنین افزایش استفاده از ظرفیت‌های فضای مجازی در راستای ارتقای فرآیند آموزش و همچنین ارتقای سیاست‌های مدیریت کلاس و تعاملی‌تر کردن آن و از سوی دیگر مکمل‌های آنلاین و آفلاینی که در اختیار استاد و دانشجو قرار می‌گیرد می‌تواند از عواملی باشد که به ما کمک کند از این آفات عبور کرده و کیفیت لازم را تأمین کنیم.

 

بنده به عنوان رئیس یکی از واحدهایی که روش آن آموزش آنلاین است می‌توانم ادعا کنم که در واحد الکترونیکی دانشگاه آزاد اسلامی، کیفیت آموزش از متوسطِ دانشگاه‌های کشور بالاتر است و شاهدش هم این است که همینطور که روش آموزش ما آنلاین و به صورت برخط است اما روش آزمون و امتحانات ما به صورت حضوری است که در شصت نقطه کشور همانند امتحانات بقیه واحدها برگزار می‌شود و این نشان می‌دهد که روش آموزشی ما روش خوبی بوده است. نکته دیگر اینکه دانشجویان ما برای مقاطع بالاتر هم قبولی بالایی دارند که بعضاً از میزان قبولی سایر دانشگاه‌ها هم بالاتر است و این هم نشانه کیفیت بالای آموزش الکترونیکی و روش‌های صحیح ماست. 

 

البته وجود چنین وضعیتی در دانشگاه آزاد اسلامی، مانع افزایش کیفیت از سوی ما نیست بلکه برای ارتقای بیشتر سامانه‌هایمان و برای افزایش مهارت استادان، مدیران آموزشی و پژوهشی و دانشجویان، برنامه‌های جدی داریم و همه سعی خود را هم خواهیم کرد که با ایجاد مکمل‌های مختلف در حوزه آموزش مجازی، دانشجویانمان را توانمندتر بار بیاوریم تا اگر فردا وارد جامعه می‌شوند افراد موفق‌تر و مفیدتری برای کشور باشند.

 

گفت‌وگو از اکبر ابراهیمی