رابطه مستقیم تلفیق متعادل مناسک دینی و ملی و افزایش نشاط اجتماعی

سبک زندگی، شیوه زندگی افراد در جنبه‌های فردی و جمعی است و تفریحات سالم می‌تواند تأثیر مستقیم بر سلامت روانی و اجتماعی اعضای خانواده بگذارد. از منظر علوم و متخصصان حوزه‌های مختلف، شادی و نشاط اجتماعی از نشانه‌های یک جامعه سالم است. وقتی نشاط اجتماعی وجود نداشته باشد، جامعه دچار افسردگی و انحرافات مختلف فردی و جمعی، فرهنگی می‌شود.

نبود نشاط اجتماعی در میان جوانان، افسردگی و سرخوردگی را به همراه دارد. برای شاد بودن باید مؤلفه امید به زندگی را افزایش داد، چون باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد و خودکشی می‌شود. پس برای افزایش امید به زندگی باید به دغدغه‌های نسل نوجوان و جوان بها دهیم.

در این راستا به گفت‌و‌گو با محمود مشفق، استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) در رابطه با موضوع نشاط اجتماعی و چگونگی ایجاد آن در جامعه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید. 

ایکنا ـ مفهوم نشاط اجتماعی چیست و چه ابعادی دارد؟   

نشاط اجتماعی در واقع نوعی شادی دسته جمعی است که از طریق در کنار دیگران بودن و ارتباطات اجتماعی به وجود می‌آید یعنی زمانی که ما بتوانیم از یک نوع روابط معنادار با افراد برخوردار شویم، به نشاط اجتماعی نیز دست خواهیم یافت. چنانچه این روابط با افرادی باشد که در زندگی روزمره خود در حوزه‌های مختلفی مانند خانواده، محل کار، فضاهای عمومی شهری، مراکز تفریحی و ... فعالیت داشته و در آن‌ها فعال باشند، نشاط اجتماعی حاصل از این ارتباطات نیز بیشتر خواهد شد. لذا مقوله نشاط اجتماعی در حقیقت برخواسته از کیفیت و کمیت روابط اجتماعی بوده و براساس این مسئله شکل می‌گیرد. 

ایکنا ـ مهمترین عوامل مؤثر در ایجاد نشاط اجتماعی چیست؟

عوامل تأثیرگذار در حوزه نشاط اجتماعی، متأثر از این است که افراد بتوانند ارتباط معناداری را با یکدیگر برقرار کنند. در حالت کلی می‌توانیم این عوامل را در سه سطح کلان، میانی و خرد تقسیم‌بندی کنیم. 

در سطح کلان نشاط اجتماعی می‌تواند متأثر از سطح سرمایه اجتماعی، امنیت اجتماعی، میزان امنیت اقتصادی و سرمایه‌های نهادی باشد یعنی اینکه نهادهای اجتماعی تا چه میزان توانسته‌اند زمینه نشاط را در جامعه فراهم کنند. عوامل مؤثر در حوزه نشاط اجتماعی در سطح کلان، ساختارها و عواملی هستند که زمینه‌ساز بروز نشاط در جامعه هستند. از جمله این عوامل زمینه‌ساز موضوع دولت و حکومت است که دولت‌ها تا چه میزان توانسته‌اند احساس امنیت و امید به آینده را در جامعه ایجاد کنند تا نشاط اجتماعی افزایش پیدا کند. 

نکته بعدی که باید بدان بپردازیم این است که آیا نهادهای اجتماعی توانسته‌اند کار خود را در حوزه نشاط اجتماعی به خوبی انجام دهند؟ یعنی باید بدانیم که آیا نهادهایی مانند آموزش و پرورش، خانواده، نهاد اقتصادی و ... نیز توانسته‌اند تا کارکردهای خود در حوزه ایجاد نشاط اجتماعی را به درستی انجام داده‌اند یا خیر؟ این بدان معناست که این نهادها باید به عنوان یک واحد کلی منسجم و به هم پیوسته که به صورت هم‌گرا با یکدیگر کار می‌کنند، زمینه ایجاد نشاط اجتماعی را فراهم کنند. لذا هم‌گرایی نهادها و همراهی آن‌ها با یکدیگر و بسترها و زمینه‌های متعدد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و به ویژه حکمرانی تأثیر مستقیم و بسزایی در ایجاد نشاط اجتماعی دارند.

در سطح میانی نیز مقوله نشاط اجتماعی به شبکه روابط اجتماعی در درون خانواده، درون دانشگاه، محل کار و تحصیل و ... بازمی‌گردد. آنچه در بحث نشاط در این مقوله یعنی در سطح میانی نقش‌آفرینی فراوانی دارد، سرمایه شبکه اجتماعی یعنی اعتماد میان افراد، کنش‌های متقابل اجتماعی مثبت و فضای اجتماعی بیناذهنیتی در افراد است که طبق آن افراد بدون تخاصم و تعصب در کنار یکدیگر همزیستی داشته و برای دستیابی به اهداف به هم کمک می‌کنند تا به سرمایه مطلوب اجتماعی و به تبع آن نشاط اجتماعی دست پیدا کنند. 

در حوزه خرد و فردی نیز نشاط اجتماعی تابع برخی از ویژگی‌های فردی همچون ویژگی‌های سلامت روانی، جسمی، روان‌شناختی، مثبت‌نگری، مثبت‌اندیشی، برون‌گرایی و ... است. البته نشاط اجتماعی فقط بعد فردی ندارد و باید بسترهای سطح کلان، میانی و خرد فراهم شود تا جامعه به نشاط دست پیدا کند. لذا در این حوزه نیازمند بسترسازی برای نشاط اجتماعی هستیم. اینکه بخواهیم نشاط را فقط به عوامل فردی نسبت دهیم، صحیح نیست بلکه این قضیه تعامل و عاملیت فرد و ساختار را می‌طلبد و افراد جامعه باید در جهت ایجاد نشاط فعال باشند و منتظر این نباشند که کسی آمده و آن‌ها را شاد کند. بنابراین، افراد باید بتوانند به صورت فعالانه و در قالب گروه‌های مختلف، نشاط اجتماعی را برقرار کنند. 

در مجموعه عواملی که می‌توانند نشاط اجتماعی را از نظر دستورالعملی و توصیه‌ای ایجاد کنند، می‌توان این‌گونه عنوان کرد که افراد نباید در فضای اجتماعی فقط خود را در نظر بگیرند؛ بلکه باید با یکدیگر در این زمینه تعامل داشته باشند. آحاد جامعه برای دستیابی به مقوله نشاط اجتماعی نباید اعمال خود را به صورت فردی تفسیر کنند بلکه باید تمامی این اعمال و رفتار را به صورت اجتماعی مدنظر قرار دهند و بدانند که فعالیت ایشان بر روی دوستان، همکاران و افراد خانواده تأثیرگذار خواهد بود. لذا افراد باید تا می‌توانند نسبت به ایجاد حس خوب در نزدیکان خود تلاش کنند. اجتماعی عمل کردن بدان معناست که وقتی عملی انجام می‌دهیم، به نتایج اجتماعی آن واقف باشیم.

نکته بعدی اینکه در این حوزه نباید خود را درگیر رقابت‌های اجتماعی کنیم و باید از طریق همکاری با دیگران به مقصود خود دست پیدا کنیم. اینکه جامعه دارای فضای رقابتی و مبارزاتی شود، حس بدی به افراد می‌دهد. لذا در این زمینه باید استراتژی اقیانوس آبی را ایجاد کنیم یعنی در عین حال که در حال تلاش برای توسعه هستیم، باید به دوستان و هوطنان خود نیز کمک کنیم تا رشد کرده و به حس همگرایی اجتماعی دست پیدا کنند. مردم نباید فکر کنند که در صحنه رقابت‌آمیز سهمگینی قرار دارند که اگر شکست بخورند، همه چیز را از دست می‌دهند. 

نکته بعدی اینکه باید به دیگران نشان دهیم که برای ما مهم هستند که این درجه اهمیت از اعضای خانواده آغاز شده و به دوستان و همکاران و نزدیکان ختم می‌شود. ما باید این حس را به دیگران منتقل کنیم که برای ما مهم هستند. این بدان معناست که فردگرایی افراطی باعث کاهش نشاط اجتماعی می‌شود. لذا افراد باید در مقابل دیگران پذیرای آن‌ها باشند که این مسئله منجر به ایجاد نشاط اجتماعی خواهد شد. البته این مسئله زمانی رخ می‌دهد که بتوانیم زمینه ساختاری را برای ایجاد نشاط فراهم کنیم. عامل تأثیرگذار مهم دیگری که منجر به ایجاد نشاط اجتماعی می‌شود، تاب‌آوری و تحمل‌پذیری اجتماعی است. اینکه افراد بتوانند عقاید مختلف و نقدها را تحمل کنند، تأثیر بسزایی در این زمینه خواهد داشت. 

موضوع دیگری که روانشناسان بدان تأکید دارند، مسئله در لحظه بودن است. در این مورد برخی افراد خیلی نگران آینده بوده و یا افسوس گذشته را می‌خورند. اینکه افراد بتوانند به زمان حال فکر کرده و به دنبال ایجاد نشاط برای خود و جامعه باشند، موضوع بسیار مهمی است که باید به دنبال آن باشیم. مشکلی که برای در لحظه بودن نسل جوان وجود دارد، شبکه‌های اجتماعی مجازی است یعنی به جای اینکه افراد رابطه واقعی و زنده اجتماعی داشته باشند، بیشتر درگیر فضای مجازی هستند. در این زمینه افراد بیشتر به زندگی مجازی می‌پردازند و با افراد حقیقی کمتر کار دارند. این مسئله یعنی اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی مجازی موجب کاهش نشاط اجتماعی در جامعه می‌شود. لذا افراد باید برای خود بازه‌های زمانی تعریف کنند تا در زمان‌های ویژه‌ای، فضای مجازی را کنار گذاشته و با افراد حقیقی همچون خانواده، دوستان و ... ارتباط بگیرند.

ایکنا ـ  مناسک دینی در ایجاد نشاط اجتماعی چه نقشی دارند؟  

مناسک و مناسبت‌های دینی تأثیر بسیار زیادی در ایجاد نشاط اجتماعی دارند. مناسک دینی و اجتماعی در جامعه ما جایگاه ویژه‌ای داشته و دارند. شرکت در نمازهای جمعه، جماعت، آئین میلاد و شهادت ائمه معصومین(ع)، روزهای جشن باستانی در تقویم ایرانی و ... همگی نمونه‌ای از مشارکت‌های اجتماعی مردم است که به خودی خود باعث ایجاد نشاط اجتماعی خواهد شد. حتی عزاداری‌هایی که از سوی مردم و به صورت اجتماعی برگزار می‌شود، علیرغم اینکه نفسی غم‌انگیز و ناراحت‌کننده دارد، اما به نوعی دارای نشاط اجتماعی است که به واسطه همبستگی و همکاری مردم در برپایی این مراسم ایجاد می‌شود. 

در عزاداری‌ها افراد به دنبال برقراری تعامل اجتماعی با یکدیگر برای رسیدن به یک آرمان مشترک هستند که همین مسئله باعث ایجاد نوعی نشاط درونی می‌شود. لذا فضاهای دینی و اجتماعات دینی تأثیر بسیار زیادی در ایجاد نشاط اجتماعی دارند. البته باید بدانیم که مراسم دینی و آئینی در کشور ما همواره به صورت خودجوش و مردمی و هیئتی برگزار شده است و لذا هر چقدر این جنبه خودجوش و مردمی بودن مراسم تقویت شود، نشاط بیشتری برای جامعه ایجاد می‌شود و برعکس هر چقدر جنبه حاکمیت در این مسئله دخالت کند و ابعاد مردمی آن کمتر شود نیز از نشاط اجتماعی کاسته خواهد شد.

دولت در این زمینه باید بستر را برای برگزاری این مراسم فراهم کند اما هدایت و مدیریت این برنامه‌ها باید از سوی خود مردم انجام شود. این مسئله به تقویت عقاید دینی و همگرایی دینی کمک می‌کند، البته به شرط اینکه همواره به ردپای این مراسم در تاریخ دقت کنیم که همیشه از سوی مردم برپا شده‌اند. مسئله اصلی این است که باید حدود مداخلات دولت در این مسائل مشخص شده و مدیریت و اجرای این مراسم به عهده خود مردم باشد. 

ایکنا ـ وضعیت نشاط اجتماعی در جامعه چگونه است؟  

طبق تحقیقات اجتماعی که بنده مشاهده کردم، وضعیت نشاط اجتماعی در کشور آن‌چنان که باید و شاید، ‌رضایتبخش نیست. ‌لذا این مسئله نیازمند آن است که در رابطه با مقوله نشاط اجتماعی در جامعه فعال بوده و با یکدیگر همکاری کنیم. این تحقیقات متأسفانه جایگاه خوبی را برای وضعیت ایران در حوزه نشاط اجتماعی نشان نمی‌دهد و این مسئله نشان‌دهنده آن است که باید در این زمینه دست به کار شده و نشاط را در کشور ایجاد کنیم؛ چراکه با ایجاد نشاط بسیاری از مشکلات و معضلات اجتماعی و رفتارهای غیر اخلاقی حل خواهد شد. 

باید بدانیم بخشی از مقوله شادی و نشاط ریشه در فرهنگ جامعه دارد و پایه‌های اساسی نشاط به ساختار فرهنگی کشورها بازمی‌گردد. امروز در میان اقوام مختلف ایرانی، مراسم مختلفی وجود دارد که همگی به صورت دسته‌جمعی و مشارکتی انجام می‌شود. برای مثال مقوله شب یلدا یکی از این مراسم است که می‌تواند سطح نشاط اجتماعی را به خوبی بالا ببرد. در کنار این مسئله برخی مراسم دینی نیز وجود دارند که در این زمینه تأثیرگذار هستند. لذا تلفیق متعادل مناسک دینی و ملی و واگذار کردن امور به بخش عمومی جامعه موجب ایجاد و افزایش نشاط اجتماعی خواهد شد. دولت نیز باید در این رابطه نسبت به افزایش احساس امنیت ملی و اقتصادی اقدام کند که این مسئله با برنامه‌هایی همچون کنترل تورم، کاهش آسیب‌های اجتماعی و ... برقرار خواهد شد. لذا وظیفه دولت در سطح کلان تعریف می‌شود و این کنشگران اجتماعی هستند که نقش‌آفرینی می‌کنند. بنابراین، دولت برای ایجاد نشاط اجتماعی بیشتر در جامعه باید حدود خود را دانسته و فقط به مسائل کلیدی بپردازد.

ایکنا ـ ‌میزان تأثیر نهادهای دولتی و عمومی در حوزه نشاط اجتماعی چقدر است؟ 

نقش اصلی در حوزه ایجاد نشاط اجتماعی در هر جامعه‌ای بر عهده حکمرانی است. حکمرانی به طور کلی اعم از نهادهای مختلف نقش مهمی در این زمینه دارند. اینکه بتوانیم شیوه صحیحی در حکمرانی پیش گیریم که حداقل منجر به افزایش شکاف اجتماعی، فاصله طبقاتی، افزایش فقر و ... نشود، باعث می‌شود که از ناکامی و ناامیدی اجتماعی جلوگیری کرده و نشاط اجتماعی افزایش پیدا کند. در این حوزه سیاست‌های حکمرانی باید جامعیت مکانی و زمانی لازم را داشته باشد تا بتوانیم به اهداف اصلی خود دست پیدا کنیم. 

لذا باید شاخص‌های نشاط اجتماعی در حوزه‌های مختلف را تقویت کنیم که نقش دولت در این زمینه بسترسازی، زمینه‌سازی و ایجاد ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی به‌روز نشاط اجتماعی است. اگر بتوانیم چالش‌های اقتصادی، ناامنی‌های شغلی و تورم را مدیریت کنیم، حتماً به نشاط اجتماعی دست خواهیم یافت.

گفت‌و‌گو از مجتبی افشار