عرفان‌های نوظهور شریعت‌گریز و برخی شریعت‌ستیزند

به گزارش ایکنا، هفتمین کمیسیون همایش «معنویت‌های نوظهور و معنویت اسلامی» با عنوان «واقع‌گرایی و کارآمدی»، امروز چهارشنبه 27 دی‌ماه از سوی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد. 

 

حجت‌الاسلام والمسلمین حسین الهی‌نژاد؛ پژوهشگر مهدویت در این کمیسیون با موضوع «کارکردهای موعودگرایی «مهدویت» و معنویت‌گرایی با رویکرد تطبیقی» به سخنرانی پرداخت و گفت: عرفا‌ن‌های نوظهور رشد روزافزونی دارند و خاستگاه این عرفان‌ها نیز عمدتاً مغرب‌زمین است و از آنجا به نحوی، پیامدهای منفی آنها به کشورهای شرقی و اسلامی نیز سرایت می‌کند. بر اساس برخی از آمارها، شش هزار مدل عرفان نوظهور در جهان غرب وجود دارد و برخی نیز به ده هزار نحله مختلف اشاره کرده‌اند که بین مردم رواج پیدا کرده است. 

 

وی افزود: بر اساس آمارها، در ایران نیز حدود هفت میلیون کتاب در زمینه عرفان‌های نوظهور به چاپ رسیده است که باید مورد توجه مسئولان قرار گیرد. غالباً عرفان‌های نوظهور با مبانی لیبرالیستی، اومانیستی، سکولاریستی شکل می‌گیرند. نکته دیگر درباره ضرورت تحقیق این است که تأثیرگذاری این عرفان‌های نوظهور و فرهنگی که در جامعه ایجاد می‌‌کنند باعث می‌شود سبک زندگی فردی و اجتماعی مردم مخصوصا باورمندان مسلمان تحت تأثیر قرار گیرد. بر این اساس لازم بود که این موضوع مورد توجه قرار گیرد تا این نحله‌ها به میزان بیشتری شناخته شده و تفاوت‌های مبنایی، اصولی، روشی، غایی و کارکردی این معنویت‌ها با اسلام و آموزه‌های اسلامی از جمله موعودگرایی و مهدویت‌گرایی مشخص شود.

 

حجت‌الاسلام الهی‌نژاد گفت: نکته دیگر درباره مفهوم‌شناسی و مباحث تصوریِ بحث است. در اینجا برخی از کلمات، حالت کلیدی دارند. برای مثال کلماتی همانند موعود، موعودگرایی، معنویت، معنویت‌گرایی، روش تطبیقی و نگرش کارکردگرایی، در این مقاله که آماده کرده‌ام به عنوان کلمات کلیدی مطرح هستند. لازم به ذکر است که بر اساس واژه‌شناسی، موعود به معنای منجی، زمان و مکان به کار رفته است. منظور از منجی، امام زمان(عج) و منظور از مکان نیز مکه و منظور از زمان نیز زمان ظهور ایشان است. باید دانست موعود و موعودگرایی، یک باور و اعتقاد فراگیر و فرامذهبی و فرادینی است و چه در ادیان آسمانی و چه غیرآسمانی، به آن باور و اعتقاد دارند. البته ممکن است در مصادیق اختلاف‌نظرهایی وجود داشته باشد.

 

 

وی تصریح کرد: تعاریف مختلفی از معنویت ارائه شده است اما به تعریف مرحوم آیت‌الله مصباح اشاره می‌کنم که در تعریف آن می‌فرمایند: «با نوعی مسامحه و توسعه در اصطلاح معنویت‌گرایی می‌توان همه سیر و سلوک‌هایی که به انگیزه یافتن حقیقت و رسیدن به رستگاری انجام می‌گیرد، حالات روحی و شهودهای ناشی از آنها را عرفان نامید، به گونه‌ای که عرفان‌های هندی، اروپایی و عرفان قبایل بومی آفریقا را هم شامل می‌شود» مسئله کلیدی دیگر نگرش کارکردگرایی و رویکرد تطبیقی است. منظور از رویکرد تطبیقی، نگرش مقایسه‌ای است یعنی دو موضوع، مورد سنجش قرار می‌گیرند تا با تجزیه و تحلیل، افتراقات و اشتراکات آنها مشخص شود. لازمه رویکرد تطبیقی این است که شباهت‌ها و تفاوت‌ها مورد بحث و گفت‌وگو قرار گیرد تا بتوانیم به تجزیه و تحلیل آنها بپردازیم.

 

حجت‌الاسلام الهی‌نژاد یادآور شد: نگرش کارکردگرایی نیز در جامعه‌شناسی با نگاهی خاص مورد بحث قرار گرفته و به معنای انطباق یک ساختار معین یا اجزای آن با شرایط خاص محیطی است. درباره تفاوت‌های موعودگرایی و معنویت‌گرایی باید گفت که این دو در چهار حوزه با هم تفاوت دارند که شامل حوزه ماهیت‌شناختی، غایت‌شناختی، کارکردشناختی و مبانی‌شناختی هستند. البته همه آنها را نمی‌توان الان مورد بحث قرار داد اما بنده صرفاً به برخی از آنها اشاره می‌کنم. از جمله تفاوت‌ها این است که مهدویت‌گرایی، شریعت‌محور و دین محور است اما عرفان‌های نوظهور غالبا شریعت‌گریز و بعضاً شریعت‌ستیز هستند. همچنین مهدویت با مبانی اسلامی، وحیانی و قرآنی سامان می‌گیرد اما عرفان‌های نوظهور غالباً با نگرش سکولار و بی‌دینی شکل می‌گیرند.

 

این پژوهشگر مهدویت تصریح کرد: تفاوت دیگر این است که مهدویت با مبانی خدامحور و توحیدگرایی شکل می‌گیرد اما عرفان‌های نوظهور غالبا با مبانی اومانیستی تشکیل شده و شکل می‌گیرند. همچنین باورداشتِ مهدویت، باورداشتی همگرا است یعنی موعودگرایی، موضوعی فرامذهبی است و همه گروه‌های اسلامی، اصل مهدویت را قبول دارند هرچند ممکن است در جزئیات اختلاف‌نظر داشته باشند اما معنویت‌های نوظهور، فرامذهبی نیستند. نکته دیگر اینکه مهدویت، وحدت‌بخش است اما عرفان‌های نوظهور چنین خصوصیتی ندارند. تفاوت دیگر این است که مهدویت به نحوی دنبال صیانت از کیان خانواده و حریم و مرز آن است اما عرفان‌های نوظهور باعث تشتت خانوادگی و اختلاف در خانواده‌ها می‌شوند. تفاوت دیگر این است که مهدویت، عقل‌محور و علم‌محور است و روایات زیادی داریم که در عصر ظهور، عقل مردم آنقدر به حد کمال و تعالی می‌‌رسد و علم آنقدر پیشرفت می‌کند که هیچ موضوع پنهان و ناشکفته‌ای برای بشریت باقی نمی‌ماند ولی عرفان‌های نوظهور عمدتاً عقل‌گریز هستند.

 

 

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد رودگر؛ عضو هیئت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی نیز در این نشست درباره «مراقبه معنوی در منظومه فکری علامه حسن‌زاده آملی» گفت: علامه حسن‌زاده آملی؛ هم در سلوک عقلی، علمی و معرفتی و آفاقی به معنای عام کلمه، یکی از چهره‌های بسیار برجسته و تأثیرگذار و به معنایی‌، جامع و احیاگر اندیشه‌ها و معارف مربوط به این ساحت بودند و استادان برجسته‌ای همانند علامه شعرانی، مرحوم الهی قمشه‌ای، آیت‌الله فاضل تونی و شخصیت‌هایی از این قبیل را تجربه کردند که هر کدام از این اساتید از مقامات علمی و معنوی بالایی برخوردار بودند.

 

وی افزود: ایشان در ساحت قلبی، معنوی، عملی، باطنی و انفسی نیز از استادانی بسیار برجسته همانند آیت‌الله محمدحسن الهی طباطبایی، آیت‌الله مهدی قاضی طباطبایی و علامه طباطبایی بهره بردند. ایشان مطالب ارزنده‌ای در زمینه مراقبه معنوی دارند که توصیه می‌کنم علاقه‌مندان آن‌ها را بخوانند. مراقبه معنوی در منظومه فکری علامه حسن‌زاده‌ آملی، زیرساخت سیر و سلوک معنوی و طی منازل سلوکی و فتوحات غیبی است؛ یعنی بدون مراقبت نفس، امکان تعالی وجودی و دستیابی به عالی‌ترین درجات سلوکی وجود ندارد.

 

 

حجت‌الاسلام رودگر بیان کرد: نکته دیگر اینکه در منطق سلوکی علامه حسن‌زاده‌ آملی، سه عنصر بسیار مهم به شمار می‌روند که شامل معرفت نفس، مراقبت نفس و محاسبه نفس هستند. بدین معنا که تا انسان، معرفتی ولو اجمالی پیدا نکند به سمت مراقبت نفس نمی‌رود. خود ایشان یکی از عالمانی هستند که در زمینه معرفت نفس منحصر به فردند. ایشان معتقدند معرفت نفس اجمالی، حصولی است اما معرفت نفسی که معلول و مولود مراقبت نفس  است، شهودی است و مهم همین مقوله دومی است. 

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی یادآور شد: همه حکایاتی که عالمان ربانی از مقوله معرفت نفس مطرح می‌کنند، مباحث فلسفی نیستند بلکه سنخ شهودی معرفت نفس هستند که در نهایت منجر به محاسبه نفس می‌شود و همین امر، فتوحات غیبی و معنوی را در پی دارد. در منظومه فکری علامه حسن‌زاده‌ آملی، مراقبت نفس، بذر ولایت الهی است و انسان می‌تواند به جایی برسد که عالم و آدم را تحت ولایت الهی مشاهده کند.

 

در آغاز این نشست احمدشاکرنژاد، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دبیر این کمیسیون گفت: همایش «معنویت‌های نوظهور و معنویت اسلامی» به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دفتر تبلیغات اسلامی برگزار می‌‌شود و مراکز متعد علمی در این رویداد همکاری دارند که از جمله آنها مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) هستند. تدبیری که اندیشیده شد این بود که پنل‌ها و کمیسیون‌های تخصصی همایش را در دو ماه برگزار کنیم تا بتوانیم بهره بیشتری از مقالات ببریم. به فضل خدای متعال شش کمیسیون تاکنون برگزار شده است. کمیسیون ششم در دانشگاه تهران برگزار شد و امروز هفتمین کمیسیون را برگزار می‌‌کنیم.