حوزه علمیه 4 دهه بعد از انقلاب؛ پیشرفت‌ چشمگیر و راه دراز تا تحول اساسی

به گزارش ایکنا، گرچه تاریخ مشخصی برای تاسیس حوزه نمی‌توان معین کرد ولی حوزه علمیه به معنای مصطلح امروزی خود در طول تاریخ به ویژه بعد از دوران حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی با تحولات و تطورات گوناگونی مواجه بوده است؛ طبق اسناد تاریخی تعداد طلاب حوزه در دوران حاج شیخ عبدالکریم هزار نفر بود ولی این وضع بعد از انقلاب با جهش بسیار زیادی مواجه شده است به گونه‌ای که امروز سالانه بالغ بر چندهزار نفر جذب حوزه می‌شوند و بیش از 40 هزار طلبه پرونده تبلیغی دارند. در طول 4 دهه اخیر، این پیشرفت‌ها در ابعاد آموزشی، پژوهشی و تبلیغی جریان داشته است.

در روزگاری نشریات و مجلات معدودی در حوزه چاپ می‌شد ولی امروز به گفته حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم مقیمی حاجی؛ معاون پژوهشی حوزه‌های علمیه 120 نشریه علمی پژوهشی و علمی ترویجی و ... در حوزه منتشر می‌شود و 1200 کانون علمی فعالیت دارند.

مقیمی حاجی می‌گوید: در دهه گذشته تنها بیش از 20 هزار اثر به دبیرخانه کتاب سال حوزه علمیه واصل شده که گلچینی از قریب به ۱۰۰ هزار تالیف بوده است. در سامانه نشریات کل کشور بیش از ۸۰۰ نشریه علوم انسانی داریم که حدود ۲۷۰ نشریه در حوزه علوم اسلامی و علوم انسانی اسلامی است و بیش از نیمی از آنها را نهادهای حوزوی تولید می‌کنند و هر ساله حدود ۳۰۰۰ مقاله در این زمینه منتشر می‌شود.

به گفته وی دبیرخانه حمایت از طرح‌های مورد نیاز نظام هم از کارهای خوبی است که انجام شده. این دبیرخانه به دنبال فرمایشات مقام معظم رهبری که فرمودند پژوهش‌ها باید به رفع نیازها بپردازد، تشکیل شده است و بیش از ۴ هزار طرح تاکنون به دبیرخانه واصل شده که ۳۵۰۰ طرح بررسی شده و ۵۰۰ پروژه هم قراردادش بسته شده است.

مقیمی حاجی با بیان اینکه ۱۵۰ اثر هم از آثار تاییدشده توسط دبیرخانه حمایت از طرح‌های مورد نیاز نظام منتشر شده است، تصریح کرد: معاونت پژوهش به صورت ستادی از زحمات پژوهشگران حمایت کرده است و بخشی هم حمایت از پژوهشگران آزاد و پایان‌نامه‌های متناسب با نیازهای جامعه است.

همچنین به گفته آیت‌الله علیرضا اعرافی؛ مدیر حوزه‌های علمیه تا سال 95 سالانه بالغ بر هزار عنوان اثر از جمله کتاب در حوزه تولید و منتشر شده است و طبق گفته حجت‌الاسلام و المسلمین احمد واعظی؛ رئیس دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در طول 10 سال یعنی از سال 1389 تا 1399، 900 کتاب توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تولید شده است و سالانه 5 میلیون نسخه کتاب توسط دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم منتشر می‌شود.

 البته کمیت چاپ و نشر گرچه در مقطعی می‌تواند نشانگر پیشرفت فرهنگی باشد ولی با توجه به فضای امروز جامعه به نظر می‌رسد مقوله کتاب باید معطوف به کیفیت شود به همین دلیل برخی صاحبنظران معقتدند که وقتی کتاب‌هایی زیادی بر روی قفسه کتاب‌خانه‌ها و کتاب‌فروشی خاک می‌خورند چرا باید به این میزان تولید شوند؟

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد، دبیرعلمی کتاب سال جمهوری اسلامی می‌گوید: سال‌ها و حتی قرن‌هاست که از ضرورت تحول در محتوا، تصویر، زبان و نثر کتب مختلف به خصوص کتب دینی سخن می‌گوییم، اما همچنان در پله اول مانده‌ایم و حرکتی نکرده‌ایم؛ ارزشیابی‌های نادرست در حوزه و دانشگاه‌ها و استعجال در تألیف و نشر کتب دینی موجب شده کمیت بر کیفیت پیشه بگیرد، و همین مسئله از جذب مخاطب کاسته است.

البته مشکل در تولید و نشر کتب دینی منحصر به کمیت‌گرایی نیست بلکه محصورماندن به دامنه داخل کشور هم از دیگر مصائب این عرصه است؛ حجت‌الاسلام مهدوی‌راد معتقد است که ما باید علاوه بر برطرف ساختن مشکلات موجود، علم را در جغرافیای خود محصور نکنیم و کتب را به زبان‌های مختلف ترجمه و در اختیار مردم سراسر دنیا قرار دهیم. از دید مهدوی‌راد، چشم‌انداز کلی تألیف کتب و مقاله در حوزه دین مناسب است، اما رضایت‌بخش نیست. ما ادعا داریم ام‌القرای جهان اسلام هستیم، انقلاب ما بر مبنای کتاب بوده و اساس دین‌مان قرائت و کتاب است، اما با توجه به این ادعا آنچنان که باید و شاید کتب دینی مفید و مؤثر تولید نکردیم.

حجت‌الاسلام مهدوی‌راد ادامه می‌دهد: نکته دیگر که بسیار مهم است و شامل دانشگاه و هم حوزه می‌شود، این است که در دانشگاه و حوزه، اساتید به نوشتن مقاله و کتب و… روی می‌آورند و هر چه کمیت این پژوهش‌ها بیشتر باشد، ارتقای درجه پیدا می‌کنند، این در حالی است که به کیفیت اثر توجهی نمی‌شود در حقیقت این ارتقای درجه براساس کمیت است، بنابراین معتقدم نوع ارزشیابی‌ها در این موضوع مشکل دارد.

البته حجت‌الاسلام و المسلمین محمدحسن زمانی؛ مسئول دفتر سیاسی و اجتماعی حوزه بر این باور است که در حال حاضر به برکت فعالیت‌های بین‌المللی حوزه و به خصوص جامعه المصطفی(ص) ۳۰۰ هزار طلبه و خانواده آن‌ها با زبان فارسی آشنا شده‌اند؛ جامعه المصطفی، جامعه‌المرتضی، انتشارات تقریب و... تماما میراث مکتوب حوزه‌های علمیه را به زبان‌های مختلف برگردانده‌اند به طوری که فقط جامعه‌ المصطفی در این حوزه ۱۷۰۰ عنوان کتاب را به ۲۵ زبان زنده دنیا ترجمه کرده است. ۳ هزار طلبه زبان‌دان در سطح بین‌الملل و در این تشکلات فعال هستند و شبکه‌های برون‌مرزی را مدیریت می‌کنند و برای توسعه گفتمان انقلابی شیعی ایران در حال تلاش هستند. مع‌الاسف هنوز هم تعداد و کمیت، عاملی برای رشد درجه علمی استادان حوزه و دانشگاه است و این رویه هم آسیب‌آفرین شده است.

از مسئله کتب که بگذریم، تعداد استادان حوزه در ابتدای انقلاب انگشت‌شمار بودند ولی امروز بالغ بر 1500 استاد در بیش از 500 حوزه علمیه برادران در تمامی استان‌های کشور مشغول آموزش دروس حوزوی هستند و باید ظرفیت عظیم حوزه خواهران با وجود نزدیک به 500 مدرسه علمیه و صدها استاد و هزاران طلبه را هم به این میزان بیفزاییم.

اوایل انقلاب تعداد رشته‌های حوزه علمیه محدود به چند درس اصلی مانند فقه و اصول ادبیات، صرف و نحو و ... بود ولی امروزه به گفته حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی رستم‌نژاد؛ معاون آموزشی حوزه بالغ بر 400 رشته و گرایش در حوزه وجود دارد که هر طلبه با هر سلیقه می‌تواند به رشته و گرایش خود وارد شود. این درختواره دانشی در 16 رشته مصوب شده است و بیش از 500 تن از استادان حوزه در مورد آن نظر داده‌اند و 200 گروه علمی هم به تدوین سرفصل‌ها پرداخته و می‌پردازند.

البته گسترش این تعداد رشته گرچه مزایایی دارد ولی معایب آن هم از دید برخی صاحبنظران مغفول نمانده است؛ از جمله حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان؛ استاد تاریخ اسلام، در فضای مجازی نوشته است: «مهدی رستم‌نژاد، معاون آموزش حوزه، گفته است قبلا 50 رشته تحصیلی در قم وجود داشت، اکنون 400 رشته علمی در حوزه تصویب شده و در حال نوشتن سر فصل برای آن هستند. این توسعه علمی، براساس کدام مبانی صورت می‌گیرد و علم چه سرنوشتی در مملکت ما خواهد داشت؟ کاش فهرست آنها را هم منتشر می‌کردند.» البته فهرست این رشته‌ها و گرایشات در دسترس عموم قرار دارد و معاون آموزش حوزه بارها تاکید کرده است که آماده شنیدن نقطه نظرات و دیدگاه‌های اصلاحی و انتقادی در این عرصه هست.

از جمله نکات برجسته آموزشی و تبلیغی که باید آن را جزء موفقیت‌ها محسوب کنیم جذب هزاران طلبه از خارج کشور است؛ هم اکنون ده‌ها هزار طلبه از بیش از 100 کشور جهان در ایران مشغول به تحصیل هستند و طلاب خواهر هم از کشورهای مختلف دنیا و به عشق کسب معارف اهل بیت(ع) در ایران حضور دارند. از عرصه آموزش و پژوهش و موفقیت‌ها و احیانا برخی کاستی‌ها و ناکارآمدی‌ها که بگذریم حوزه در عرصه تبلیغی هم در طول 4 دهه بعد از انقلاب اسلامی پیشرفت‌های بسیار خوبی داشته است و البته آفات و آسیب‌هایی هم در این زمینه وجود دارد.  

حجت‌الاسلام والمسلمین سعید روستا آزاد؛ معاون فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در این باره گفته است: امکان اعزام بیش از ۱۵ هزار نفر مبلغ به سراسر کشور از حوزه‌های علمیه قم، مشهد، اصفهان و خوزستان به دیگر شهر‌ها بعد از انقلاب اسلامی محقق شده است.

معاون فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با اشاره به گروه‌های تبلیغی حوزه‌های علمیه، گفته است: بیش از ۴۰۰ تا ۴۵۰ گروه تبلیغی از طلاب، علاوه بر مساجد و حسینیه‌ها در مدارس، کمپ‌های ترک اعتیاد، پارک‌ها و حتی در سواحل دریا‌ نیز برای پاسخگویی حاضر و تبلیغ انجام می‌دهند. حدود ۶ هزار نفر از روحانیون در روستا‌های دور دست در حال تبلیغ و پاسخگویی به سوالات مردم آن مناطق هستند و روزانه بیش از ۱۲ هزار سوال و جواب توسط بیش از ۴۰۰ نفر ساماندهی می‌شود که در همین راستا ۷۰ مجموعه کتاب چاپ شده است.

از نگاه وی یکی از خدمات پررنگ فرهنگی حوزویان، سفر‌های زیارتی است که توسط ۴ هزار روحانی در کاروان‌های زیارتی انجام می‌گیرد. در سراسر کشور بیش از ۹۰۰ نماز جمعه در ۷۰ هزار مسجد در سراسر کشور برپا می‌شود که در خلال آن مواضع و تحلیل‌های نظام توسط ائمه جمعه بیان می‌شود. بعد از انقلاب اسلامی بیش از ۲۰ هزار کتاب قرآن تالیف شده است و بیش از ۳۰ مجله علمی تخصصی در حوزه قرآن تالیف و منتشر می‌شود که قبل از انقلاب اصلا وجود نداشت. حدود ۳ جلد دایره‌المعارف قرآنی ویژه کودکان بعد از انقلاب منتشر شده است و حدود ۱۵ جلد دایره‌المعارف قرآنی در کشور تالیف شده است که این اتفاق در جهان بی سابقه است.

معصومه ظهیری؛ معاون سابق فرهنگی حوزه خواهران هم مهمترین دستاورد حوزه را ایجاد بیداری اسلامی در جهان می‌داند و تاسیس حوزه خواهران با دستور امام خمینی(ره) را از جمله برکات انقلاب برشمرده است. وی گفته است: بیش از ۴۸۶ مدرسه علمیه در ۲۸ استان تاسیس شده است. ۵۰ هزار خواهر از حوزه علمیه فارغ‌التحصیل شده‌اند و هم‌اکنون در حوزه علمیه خواهران، بیش از ۱۰۰ هزار نفر در مقاطع کارشناسی، کارشناس ارشد و دکتری از ۶۰ کشور دنیا در حال تحصیل هستند. امروزه حوزه علمیه خواهران مشغول به آموزش طلاب در چند زبان رایج دنیاست تا بتوانند مبلغ دین اسلام و مذهب تشیع در سراسر دنیا و مهمتر در مسیر‌های پیاده روی اربعین و حج باشند.

البته موفقیت‌های حوزه در عرصه تبلیغی منحصر به این موارد نیست، ایجاد مدارس امین، اجرای طرح‌های تبلیغی مانند طرح هجرت و ... را هم باید به این مجموعه افزود. حجت‌الاسلام والمسلمین حسین ملانوری؛ معاون تبلیغ و امور فرهنگی حوزه‌های علمیه با بیان اینکه ما آمادگی جذب مبلغ برای پوشش حداکثری مکان‌های تبلیغی را داریم، گفته است: با اصلاح طرح هجرت ۳۲ نوع اعزام را تعریف کردیم که هر نوع تبلیغی که لازم باشد آمادگی حمایت از آن را داریم.

وی، با اشاره به اثرگذاری اجرای طرح امین در وضعیت حجاب و عفاف جامعه، گفته است: ما ابتدای سال تحصیلی سال گذشته (1400) ۴ هزار مدرسه را تحت پوشش داشتیم، الان ۱۰ هزار مدرسه را پوشش داده‌ایم و آمار مدارس طرح امین در سراسر کشور به ۲۰ هزار مدرسه خواهد رسید.

معاون تبلیغ و امور فرهنگی حوزه‌های علمیه تاکید کرده است: ما الان از ۱۳ هزار طلبه مصاحبه گرفتیم و برای حضور در مدارس آموزش داده‌ایم؛ وی همچنین با اشاره به طرح هجرت می‌گوید: در ابتدای سال 1401 تعداد ۳ هزار و ۳۰۰ نفر از روحانیون در طرح هجرت فعال بودند اما این آمار در حال حاضر به ۶ هزار و ۶۰۰ نفر رسیده که نشان می‌دهد رشد دو برابری داشته است.

حجت‌الاسلام والمسلمین ملانوری، ادامه داد: بستر دیگری که می‌شود در حوزه علمیه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی و تبلیغ دین از آن استفاده کرد تبلیغ اینترنتی است که در سال‌های اخیر فعال شده و ما در سال گذشته ۱۷۰ مبلغ تولید کننده محتوا داشتیم و امسال تعداد این مبلغان به ۵۰۰ نفر خواهد رسید.

در کنار این فعالیت‌های تبلیغی باید فعالیت‌های تهذیبی فراوان برای بهبود وضع اخلاقی در حوزه و جامعه هم افزوده شود. البته مسلما چنین آماری نشانه پیشرفت وضعیت کمّی در تبلیغ است ولی از سوی دیگر این انتقاد به فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی در سراسر کشور و به خصوص حوزه وجود دارد که با وجود این آمار، وضعیت اخلاقی و فرهنگی جامعه روز به روز بدتر شده و می‌شود.

آیت‌الله رضا استادی از اساتید ذرس خارج حوزه قم در سخنانی به مناسبت صدمین سال تاسیس حوزه، تاکید کرد: هدف حوزه مطمئنا این بوده است که برخی به مراتب علمی و معرفتی برسند و دیگران را هم با معرفت آشنا کنند و سنگری برای حفظ دین و احکام و عقاید باشند؛ ولی الان که بنده صحبت می‌کنم در زمینه اخلاقی، خیلی توفیق نداشتیم زیرا باید ببینیم که اخلاق در قم چطور است؟ در بازار و خیابان و مدرسه و در بین پیر و جوان و ... آیا اخلاق همان اخلاقی است که در حوزه‌ها باید باشد؟ باید روی این مسائل خیلی فکر کنیم چون اگر از اخلاق غفلت شود به جایی نمی‌رسیم.

استاد حوزه با بیان اینکه ما ۲۰ علم در حوزه نیاز داریم که باید باشد و از اول هم مطرح بوده است، گفت: در تک‌تک این علوم، پیشرفت رخ داده ولی این پیشرفت به خاطر ابزار است لذا تحول صورت نگرفته است. ابتدا فلان تعداد طلبه بوده است و حالا هزاران طلبه داریم؛ استاد مثلا ۲۰ نفر بوده است و الان ۳۰۰ نفر شده است، کتاب، فلان مقدار بوده است و الان هزاران جلد شده، مجله اصلا نبوده است یا یکی بوده است و الان ۱۰۰ مجله داریم ولی معنای این‌ها، تحول در حوزه نیست.

آیت‌الله استادی افزود: بنا بود که حوزه به عامه مردم در مسائل مختلف دینی جوابگو باشد ولی جوابگویی به معنای این نیست که گفته شود اول دو نفر جوابگو بودند و حالا ۵۰ نفر داریم، بلکه باید تحول حقیقی ایجاد شود.آیا الان واقعا حوزه علمیه در دانشگاه‌ها جایی باز کرده است؟ به نظر بنده واقعا اینگونه نیست و طوری نشده است که دانشجو خودش را محتاج بداند که با حوزه سر و کار داشته باشد؛ روزی ما یک دانشنامه هم نداشتیم ولی الان ممکن است فهرست بدهند که ما فلان تعداد دانشنامه داریم که همه اینها درست است و باید باشد ولی معنای تحول چیز دیگر است و صرف پیشرفت، تحول نیست.

به هر حال باید اینگونه جمع‌بندی کرد که نمی‌توان از کنار پیشرفت‌های رخ داده در حوزه علمیه بگذریم و آن را نادیده بگیریم؛ تحولاتی که بعضا شگرف و ابداعی و کم‌نظیر بوده است ولی همچنان این حلقه مفقوده وجود دارد که چرا با وجود این همه پیشرفت، اهدافی که بزرگان حوزه به آن اشاره می‌کنند هنوز محقق نشده است. شاید لازم است کارگروهی متشکل از همه سلایق و گرایش‌های حوزوی تشکیل شود و در این باره بیشتر بیاندیشند و راهکاری ارائه کنند.

گزارش از علی فرج زاده