آثار و برکات دنیوی و اخروی اطعام/ اکرام نیازمندان؛ از صفات ابرار و نیکان

مینا شمخی، مدرس علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شهید چمران اهواز در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان درباره جزء بیست و نهم قرآن کریم گفت: با بررسی سوره‌های این جزء از قرآن کریم چنین به‌دست می‌آید که هدف محوری در مفاهیم این سوره‌های شریفه، توجه به مسئله معاد و نوع زندگی در جهان آخرت است که هم به عذاب‌های اخروی و هم نعمت‌های آن اشاره شده است؛ گاه مجمل و گاه مفصل.

وی اظهار کرد: توجه به مسئله قیامت از اولین سوره این جزء یعنی سوره ملک آغاز می‌شود؛ چنانکه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌گوید: مضامین آیات این سوره در دو مسئله خلاصه می‌شود؛ یکی دعوت به یگانگی خدا در ربوبیت و دوم اعتقاد به معاد؛ به همین ترتیب در دیگر سوره‌های جزء بیست و نهم، به موضوع قیامت اشاره شده است از جمله در سوره‌های حاقه، معارج، مدثر، قیامت، دهر و جن.

شمخی گفت: اما در کنار اشاره به مسئله معاد در آیات مختلف، از موضوع مهم دیگری در این سوره‌ها سخن به میان آمده است و آن مسئله بسیار مهم اطعام است که در چندین آیه در این سوره‌ها تکرار شده است که نتیجه آن نیز به نوع زندگی در جهان آخرت، کاملاً مرتبط است که موجب جلب نعمت‌ها و ثواب‌های زیاد برای فرد می‌شود، از آن‌جا که اطعام و کمک به نیازمندان از موضوعات مهمی است که نسبت به انجام آن در ماه مبارک رمضان سفارش زیادی شده است، از این رو در تفسیر این جزء قرآن خوب است به بیان آیات مربوط به این موضوع پرداخته شود و چون این مسئله در سوره دهر، موضوعی محوری است، می‌توان از آیات این سوره استفاده کرد.

جایگاه اطعام در قرآن

این مدرس علوم قرآن عنوان کرد: اطعام به معنای غذا دادن و طعام دادن یکی از دستورهای دینی شریعت اسلام است که شخص به علل مختلف و به انگیزه‌های متفاوت می‌تواند و یا باید دیگران را اطعام کند، قرآن به مسئله اطعام به‌عنوان یک روش انفاق توجه دارد؛ چنانکه به این مسئله به‌عنوان یک روش کسب تقوی و رهایی از آتش دوزخ نیز می‌نگرد.

وی افزود: قرآن همچنین مردم را تشویق به اطعام مساکین می‌فرماید و حتی کسانی را که دیگران را به این کار نیکو تشویق و ترغیب می‌کنند، ستایش می‌کند، این مطالب در سوره‌های ماعون آیات 3-1، فجر آیات 17 و 18، حاقه آیه 34 مطرح شده است، از طرفی این مسئله چنان حائز اهمیت است که سهل‌انگاری در تشویق دیگران به اطعام نیازمندان و مساکین را هم از علل غل و زنجیر شدن در دوزخ می‌شمرد: «وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ»، ﴿حاقه، ۳۴﴾ و بیان می‌فرماید نتیجه افتادن به دوزخ این خواهد بود که از غذاهایی همچون خون و چرک در دوزخ تغذیه می‌شود: «وَلَا طَعَامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ»، ﴿حاقه،۳۶﴾.

شمخی به اشاره به آیات دیگری از این جزء در خصوص اهمیت اطعام و جایگاه اطعام‌کننده، اظهار کرد: برای اینکه مردمان به امر اطعام دیگران، تشویق شوند می‌فرماید: بی‌توجهی در تشویق دیگران به اطعام نیازمندان موجب می‌شود تا شخص از دوستی و مهربانی در قیامت محروم شود و مورد سرزنش خداوند قرار گیرد: «فَلَیْسَ لَهُ الْیَوْمَ هَاهُنَا حَمِیمٌ؛ پس امروز او را در اینجا حمایتگرى نیست»، ﴿حاقه، ۳۵﴾.

ترک اطعام نیازمندان؛ عاملی برای ورود به دوزخ

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه در آموزه‌های قرآن، ترک اطعام نیازمندان خود به‌عنوان عامل و سببی جداگانه برای ورود به دوزخ شمرده شده است، افزود: به این معنا که در کنار کفر و گناه این مسئله خود به تنهایی موجبی است که شخص گرفتار دوزخ شود؛ زیرا کسی که نیازمند است و انسان توان کمک و یاری او را دارد، وظیفه انسانی و فطری حکم می‌کند که دست او را گرفته و حداقل نیازهای غذایی‌اش را برطرف سازیم: «وَلَمْ نَکُ نُطْعِمُ الْمِسْکِینَ؛ و بینوایان را غذا نمى‌‏دادیم» ﴿مدثر،۴۴﴾. این افراد چنان از چشم خدا و پیامبران می‌افتند که شفاعت نیز شامل حال آنها نخواهد شد، در حالیکه شفاعت از آن کسانی است که در بدترین وضعیت قرار گرفته و تنها راه امید و رهایی‌شان، وساطت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و اولیای الهی است؛ با این حال، کسانی که ترک اطعام به نیازمندان می‌کنند و حتی حاضر نیستند لقمه‌ای در دستان ایشان بگذارند تا از گرسنگی مرگ رهایی یابند، در شقاومت و سنگدلی به جایی رسیدند که ارزش شفاعت نداشته و پست‌تر از آن هستند که مورد توجه شفاعت‌کنندگان قرار گیرند: «فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِینَ»، ﴿مدثر، ۴۸﴾.

معناشناسی اطعام و مشتقات آن در قرآن

وی در معناشناسی واژه اطعام گفت: کلمه «اطعام» مصدر باب افعال از ریشه «طعم » به معنای طعام دادن است، در اینکه مراد از طعام چیست، لغویان بر یک نظر نیستند، برخی گفته‌اند هر چیزی که چیده و جمع‌آوری شود، اعم از حبوبات و میوه‌ها، برخی نیز اطعام را خرما و جمعی فقط گندم می‌دانند؛ ولی به نظر می‌رسد همه این موارد مصداق طعام باشد و همان گونه که ابن‌منظور و راغب گفته‌اند طعام عبارت است از هر چیز خوردنی؛ بنابراین اطعام یعنی خوراندن و طعام دادن از آنچه ذکر شد، اما در رابطه با این کلمه که در قرآن چگونه به کار رفته است؛ این واژه و مشتقات آن 48 بار در قرآن کریم آمده‌اند که 16 بار آن از باب افعال است، همچنین واژه طعام هم در پنج مورد از جمله در آیه «وَلَا یَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ» ﴿حاقه، ۳۴﴾ به معنای طعام دانسته شده است.

اطعام در سوره انسان

مدرس علوم قرآن دانشکده الهیات دانشگاه شهید چمران با بیان اینکه اطعام یکی از مسائل مهمی است که در اسلام به آن سفارش شده و خداوند متعال به آن عنایت ویژه دارد، اظهار کرد: سوره انسان در اهمیت و ارزش اطعام مسکین و نیازمندان که در وصف اهل‌ بیت(ع) به جهت مسئله اطعام ایشان به فقیر، مسکین و اسیر بوده است، نازل شده است، خداوند در این سوره اهل‌ بیت(ع) را به سبب همین اطعام چنان می‌ستاید و بزرگ می‌شمرد که نمی‌توان فراتر از آن را تصور کرد.

شمخی گفت: آیات 8-22 سوره انسان به نقل شیعه و سنی درباره امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و فرزندانشان امام حسن و امام حسین(ع) نازل شده است و بیانگر اطعام خالصانه و خداپسندانه ایشان است که بدون هیچ چشمداشتی و  فقط برای رضای خداوند انجام گرفت و خداوند متعال به پاکی و خلوصی عمل ایشان در این سوره گواهی داده است: «إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاء وَلَا شُکُورًا»، (انسان، 9).

این محقق قرآن ادامه داد: در ادامه آیات 22- 10 سوره انسان نیز از پاداش‌های الهی در مقابل این عمل مقبول و نیکوکارانه خبر می‌دهند، باید توجه داشت که اطعام در این آیات، اطعام واجب نیست؛ بلکه اطعام‌کنندگان خود به آن نیاز داشتند: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ»(انسان، 8)، اطعام در چنین موقعیتی که با تحمل سه روز گرسنگی از اهل‌ بیت(ع) همراه بوده حاکی از اوج ایثار اطعام‌کنندگان از نظر اخلاق و رفتار و دلیل بر خلوص و فداکاری ایشان است.

وی افزود: بحث دیگری که در این مجموعه سوره‌ها مطرح می‌شود این است که اطعام از سیره پیامبران نیز هست، یعنی به این شکل که اطعام در آموزه‌های قرآن، سنت پیامبران بوده است و در آیات قرآن برای نمونه از اطعام حضرت ابراهیم(ع) سخن به میان می‌آورد که آن حضرت گوشت قربانی را به فقیران بینوا می‌داد و آیات دیگری که از اهمیت ایشان به پذیرایی مهمان حکایت دارد، خداوند متعال به سبب اطعام و نماز شب از حضرت ابراهیم(ع) به‌عنوان دوست یاد می‌کند که این طی حدیثی از رسول اکرم(ص) نقل شده است.

به گفته این مدرس دانشگاه، اطعام به نیازمندان در آیات قرآن و سوره انسان، صفت ابرار و نیکان دانسته شده است، قرآن توضیح می‌دهد که ریشه اطعام به نیازمندان را باید در خصلت نیکی و انسانی ایشان دید؛ چنانکه بیانگر تقوی و اخلاص کامل کسانی است که از خود می‌گذرند و ایثارگرایانه به اطعام دیگران می‌پردازند، ریشه اطعام به دیگران در حقیقت، دوستی و محبت به خدایی است که این همه نعمت در اختیار بشر قرار داده است.

آثار و برکات دنیوی و اخروی اطعام

شمخی در ادامه درباره آثار و برکات اطعام در قرآن گفت: اطعام به نیازمندان موجب افزایش همبستگی میان افراد جامعه می‌شود و همدلی و محبت را میان آنان گسترش داده و زمینه‌های همکاری و تألیف قلوب را فراهم می‌آورد، اطعام همچنین از مهم‌ترین روش‌های رهایی جامعه از گرسنگی و فقر کشنده و مزمن است، زیرا در آیات قرآن سخن از مساکین است که باید به آنان توجه شود و غذا و خوراک در اختیارشان قرار گیرد.

این محقق قرآن ادامه داد: اسلام برای حفظ حرمت انسان‌ها و ایجاد تعادل اقتصادی در جامعه، صاحبان ثروت را ملزم کرده است که بخشی از اموال خود را برای تأمین هزینه زندگی و رفع گرسنگی نیازمندان اختصاص دهند، جامعه‌ای که اطعام به نیازمندان را ترک کنند، در پست‌ترین صورت اجتماعی و انسانی خود قرار گرفته است و باید چنین جامعه‌ای از هم فرو پاشد و به عذاب سخت گرفتار شود، قرآن توضیح می‌دهد که این افراد از دوزخیان هستند، شیفته مال دنیا، کافر به خدا و آخرت و مجرم واقعی هستند.

مدرس علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه شهید چمران اظهار کرد: باید توجه داشت غذا دادن در مکتب اسلام تنها به‌عنوان سیرکردن فقر مطرح نشده است؛ بلکه به اطعام مؤمنان حتی بی‌نیاز عنایت خاصی شده است، این مسئله نشان می‌دهد هدف اطعام، افزون بر رفع نیازمندی‌ها، جلب محبت، تحکیم پیوندهای دوستی و صمیمیت و بهانه‌ای برای دور کردن کدورت‌ها است، همچنین اطعام بهانه‌‌ای مناسب برای اجرای بهتر جلسات مذهبی و برنامه‌ریزی و کارهای فرهنگی است.

شمخی گفت: خداوند برای تشویق و ترغیب اطعام به نیازمندان به آثار اخروی آن نیز اشاره می‌کند، از جمله این آثار آن است که شخص به‌عنوان ابرار وارد بهشت می‌‌شود و در آنجا از سوی خدمتکاران بهشتی پذیرایی می‌شود، بر تخت‌های روان می‌نشیند، از آب و هوای معتدل برخوردار می‌شود، لباس‌های حریر و ابریشمی می‌پوشد و از غذا و نوشیدنی‌های بهشت بهره‌مند می‌شود و از هم مهم‌تر از نعمت رضایت و لقای الهی برخوردار می‌شود.