درسی برای مهربان شدن

دوره مجازی آموزش سبک زندگی و تفسیر قرآن کریم، همزمان با ماه رمضان توسط حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالامیر سلطانی برای علاقه‌مندان آغاز شده است. این آموزش‌ها روزانه در ایکنای خوزستان بارگذاری می‌شود و نکات تفسیری و سبک زندگی آیات قرآن به ترتیب صفحات قرآن (روزی یک صفحه) منتشر می‌شود. 

آنچه می‌خوانید نکات سبک زندگی و تفسیری صفحه نخست قرآن کریم است: 

سبک زندگی قرآنی

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ (1)

ارزشمند بودن عمل و آغاز آن با نام خداوند

قرآن کریم در اولین آیه ـ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ ـ به این حقیقت مهم به عنوان یک اصل اساسی در زندگی مسلمانان می‌پردازد که هم باید کار آنان ارزشمند باشد و هم باید به نام خداوند شروع شود.

در ميان همه مردم جهان رسم است كه هر كار مهم و پر ارزشى را به نام بزرگى از بزرگان آغاز مى‏‌كنند و نخستين كلنگ هر مؤسسه ارزنده‌‏اى را به نام كسى كه مورد علاقه آنها است بر زمين مى‏‌زنند، يعنى آن كار را با آن شخصيت مورد نظر از آغاز ارتباط مى‏‌دهند.

ولى آيا بهتر نيست كه براى پاينده بودن يک برنامه و جاويد ماندن يک تشكيلات، آن را به موجود پايدار و جاويدانى ارتباط دهيم كه فنا در ذات او راه ندارد، چرا كه همه موجودات اين جهان به سوى كهنگى و زوال مى‌‏روند، تنها چيزى باقى مى‏‌ماند كه با آن ذات لايزال بستگى دارد.

اگر نامى از پيامبران و انبيا باقى است به علت پيوندشان با خدا و عدالت و حقيقت است كه كهنگى در آن راه ندارد. از ميان تمام موجودات آنكه ازلى و ابدى است تنها ذات پاک خدا است و به همين دليل بايد همه چيز و هر كار را با نام او آغاز كرد و در سايه او قرار داد و از او استمداد کرد.

آغاز كار با نام خدا نبايد تنها از نظر اسم و صورت باشد، بلكه بايد از نظر واقعيت و معنى با او پيوند داشته باشد، چراكه اين ارتباط آن را در مسير صحيح قرار مى‏‌دهد و از هر گونه انحراف باز مى‏‌دارد و به همين دليل چنين كارى حتما به پايان مى‌‏رسد و پر بركت است.

به همين دليل در حديث معروفى امام علی(ع) می‌فرماید:

«أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) حَدَّثَنِي عَنِ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ أَنَّهُ قَالَ كُلُ‏ أَمْرٍ ذِي‏ بَالٍ‏ لَمْ يُذْكَرْ فِيهِ بِسْمِ اللَّهِ فَهُوَ أَبْتَرُ؛»: هر كار مهمى كه بدون نام خدا شروع شود بى‏‌فرجام است( بحار الأنوار ج‏73، ص: 305).

و نيز مى‌‏بينيم امام باقر(ع) مى‌‏فرمايد: «سزاوار است هنگامى كه كارى را شروع مى‌‏كنيم، چه بزرگ باشد چه كوچك، بسم اللَّه‏ بگویيم تا پر بركت و ميمون باشد».

به همين مناسبت خداوند بزرگ در نخستين آياتی كه به پيامبر وحى شد دستور مى‌‏دهد كه در آغاز شروع تبليغ اسلام اين وظيفه خطير را با نام خدا شروع كند: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ»‏ (علق، آيه 1) و مى‌‏بينيم حضرت نوح (ع) در آن طوفان سخت و عجيب هنگام سوار شدن بر كشتى و حركت روى امواج كوه پيكر آب كه هر لحظه با خطرات فراوانى روبرو بود براى رسيدن به سر منزل مقصود و پيروزى بر مشكلات به ياران خود دستور مى‌‏دهد كه در هنگام حركت و در موقع توقف كشتى‏ «بِسْمِ اللَّهِ» بگويند: «وَ قالَ ارْكَبُوا فِيها بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها» (سوره هود آيه 41).

و آنها اين سفر پر مخاطره را سرانجام با موفقيت و پيروزى پشت سر گذاشتند و با سلامت و بركت از كشتى پياده شدند چنان كه قرآن مى‏‌گويد: «قِيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ‏ عَلَيْكَ وَ عَلى‏ أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ‏» (سوره هود آيه 48).

و نيز سليمان در نامه‌‏اى كه به ملكه سبأ مى‌‏نويسد سر آغاز آن را «بسم‏ اللَّه» قرار مى‌‏دهد: «إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ ...» (سوره نحل آيه 30). و باز روى همين اصل، تمام سوره‌‏هاى قرآن با بسم اللَّه‏ آغاز مى‌‏شود تا هدف اصلى كه همان هدايت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با موفقيت و پيروزى و بدون شكست انجام شود.

تنها سوره توبه است كه‏ بسم اللَّه‏ در آغاز آن نمى‌‏بينيم چرا كه سوره توبه با اعلان جنگ به جنايتكاران مكه و پيمان‌‏شكنان آغاز شده و اعلام جنگ با توصيف خداوند به «رحمان و رحيم» سازگار نيست.(1)

چرا در شروع هر كارى‏ «بِسْمِ اللَّهِ» سفارش شده است؟

پاسخ: «بِسْمِ اللَّهِ» علامت و نشانه مسلمانى است و بايد همه كارهاى او رنگ الهى داشته باشد.

همان‌گونه كه محصولات و كالاهاى ساخت يک كارخانه، نشانه و علامت آن كارخانه را دارد؛ خواه به صورت جزيى باشد يا كلّى. مثلاً يک كارخانه چينى‌سازى، علامت خود را روى تمام ظروف مى‌‏زند، خواه ظرف‌‏هاى بزرگ باشد يا ظرف‏‌هاى كوچک. يا اينكه پرچم هر كشورى هم بر فراز ادارات و مدارس و پادگان‌‏هاى آن كشور است و هم بر فراز كشتى‏‌هاى آن كشور در درياها، و هم بر روى ميز ادارى كارمندان(2).

تفسیر آیات صفحه نخست

«الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»(3)

رحمت عام و خاص خدا

تفاوت‌های میان الرحمن و الرحیم:

1.صفت «رحمان»، اشاره به رحمت عام خدا است كه شامل دوست و دشمن، مؤمن و كافر و نيكوكار و بدكار است، ولى «رحيم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است كه ويژه بندگان مطيع و صالح و فرمان‌بردار است، در روايتى نيز از امام صادق(ع) مى‌‏خوانيم كه فرمود: «وَ اللَّهُ‏ إِلَهُ‏ كُلِ‏ شَيْ‏ءٍ الرَّحْمَنُ بِجَمِيعِ خَلْقِهِ وَ الرَّحِيمُ بِالْمُؤْمِنِينَ خَاصَّةً»؛ خداوند معبود همه چيز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مؤمنان رحيم‏ است (اصول كافی، ج‏1، ص: 114).

2. صفت «رحمان» با توجه به ذات خدا در نظر گرفته شده و در نتيجه صفت عام است ولى در رحيم اين صفت با توجه به خلق خدا اخذ شده كه هر كدام استعداد دريافت رحمت الهى را دارند از آن برخوردار مى‏‌شوند و معلوم است كه منحصراً مؤمنان چنين استعدادى را دارند؛ زيرا آنها به حكم ايمان و عمل صالح، شايستگى اين را يافته‏‌اند كه از رحمت و بخشش و احسان خاصى كه آلودگان و تبه‌كاران از آن سهمى ندارند، بهره‌‏مند شوند. در نتيجه رحيم صفت خاص شده است.

 3.از سويى ديگر «رحمان» را صيغه مبالغه دانسته‏‌اند كه خود دليل ديگرى بر عموميت رحمت او است، و «رحيم» را صفت مشبهه كه نشانه ثبات و دوام است و اين ويژه مؤمنان است.

پيامبر اكرم(ص) فرمود: «إِنَّ لِلَّهِ مِائَةَ رَحْمَةٍ أَنْزَلَ‏ مِنْهَا رَحْمَةً وَاحِدَةً بَيْنَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وَ الْبَهَائِمِ وَ الْهَوَامِّ فِيهَا يَتَعَاطَفُونَ وَ بِهَا يَتَرَاحَمُونَ وَ بِهَا يَعْطِفُ الْوَحْشُ عَلَى وَلَدِهَا فَأَخَّرَ اللَّهُ تِسْعاً وَ تِسْعِينَ رَحْمَةً يَرْحَمُ بِهَا عِبَادَهُ يَوْمَ الْقِيَامَة»؛ خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد كه يكى از آن را به زمين نازل كرده است، و در ميان جن و انس و حیوانات و پرنده‌ها قرار داد و تمام عاطفه و محبتى كه در ميان آنها است از پرتو همان است، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قيامت بندگانش را مشمول آن مي‌سازد (بحار الأنوار، ج‏6، ص: 219).

4.ديگر اينكه «رحمن» اسم خاص خداست و به غير او اطلاق نمى‌‏شود مگر با اضافه كردن كلمه «عبد» و به صورت «عبد الرحمن» ولى رحيم اسم عام است هم بر خدا اطلاق مى‏‌شود هم بر غير خدا.

چرا «الرَّحْمنِ الرَّحِيم‏» تکرار شده است؟

زیرا اين دو صفت كه از مهم‌‏ترين اوصاف الهى است در نمازهاى روزانه ما حداقل 30 بار تكرار مى‌‏شوند (دو مرتبه در سوره حمد و يك مرتبه در سوره‌ه‏اى بعد از آن مى‏‌خوانيم) و به اين ترتيب 60 مرتبه خدا را به صفت رحمتش مى‏‌ستایيم.

اين در حقيقت درسى است براى همه انسان‌ها كه خود را در زندگى بيش از هر چيز به اين اخلاق الهى متخلق كنند، به علاوه اشاره‌‏اى است به اين واقعيت كه اگر ما خود را عبد و بنده خدا مى‌‏دانيم مبادا رفتار مالكان بى‌رحم نسبت به بردگانشان در نظرها تداعى شود.

در تاريخ بردگى مى‏‌خوانيم: «صاحبان آنها با قساوت و بى‌‏رحمى عجيبى با آنها رفتار مى‌‏كردند، چنان كه مى‏‌گويند اگر بنده‌‏اى در انجام خدمات اندک قصورى مى‏‌ورزيد مجازات‌‏هاى‏ سخت مى‏‌ديد: شلاق مى‌‏خورد، او را به زنجير مى‏‌كشيدند، به آسيابش مى‏‌بستند به حفر معادن مى‏‌گماشتند، در زير زمين‌ها و سياه‏‌چال‌‏هاى هولناک حبس مى‏‌كردند و اگر گناهش بزرگتر بود به دارش مى‏‌آويختند». 

در جاى ديگر مى‌‏خوانيم: «غلامان محكوم را در قفس درندگان مى‌‏انداختند و اگر جان سالم به در مى‏‌بردند درنده ديگرى را داخل قفس او مى‏‌كردند.»

اين بود نمونه‏‌اى از رفتار مالكان با بردگان خويش، اما خداوند جهان در قرآن كرارا تذكر مى‌‏دهد كه اگر بندگانم بر خلاف دستورم عمل كردند و پشيمان شدند مى‌‏بخشم، مى‌‏آمرزم، رحيم و مهربانم آنجا كه مى‌‏فرمايد: «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً» اى كسانى كه از حريم بندگى سرباز زده‌‏ايد از رحمت خدا مايوس نشويد، خداوند همه گناهان را مى‌‏آمرزد» (سوره زمر، 53).

بنابراين آوردن «رحمان و رحيم» بعد از «رَبِّ الْعالَمِينَ» اشاره به اين نكته است كه ما در عين قدرت نسبت به بندگان خويش، با مهربانى و لطف رفتار مى‏‌كنيم اين بنده‏‌نوازى و لطف خدا، بندگان را شيفته او مى‌‏سازد: كه با يك دنيا علاقه بگويند «الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ».

اينجا است كه انسان متوجه مى‏‌شود چقدر فاصله است بين رفتار خداوند بزرگ با بندگان خويش، و روش مالكان با زيردستان خود، مخصوصا در عصر شوم بردگى(3).

منابع: 

1. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج1، ص13.

2. قرائتى، محسن، تفسير نور، ج1، ص23.

3. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج1، ص37؛ جعفرى، يعقوب، تفسير كوثر، ج1، ص16.